ردیف چیست؟

موسیقی امروز ایران از دوره آقا علی‌اکبر فراهانی (نوازنده تار دوره ناصرالدین شاه) باقی مانده‌است که توسط آقا غلامحسین (برادر آقا علی‌اکبر) به دو پسر علی‌اکبرخان به نامهای میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی ملی ایران امروزه در دست است، بداهه‌نوازی این دو استاد می‌باشد که به نام «ردیف موسیقی» نامیده می‌شود.
ردیف در واقع مجموعه‌ای از مثالهای ملودیک در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم معنی است. گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسلهٔ زندیه و اوایل سلسلهٔ قاجاریه آغاز شده‌است. یعنی در اوایل دورهٔ قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیفی شد و جای مقامهای چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.
از اولین راویان ردیف می‌توان به خاندان فراهانی یعنی آقا علی اکبر فراهانی – میرزا عبدالله – آقاحسینقلی و… اشاره کرد. ردیفهایی که اکنون موجود می‌باشند: ردیف میرزا عبدالله – ردیف آقاحسینقلی – ردیف ابولحسن صبا – ردیف موسی معروفی – ردیف دوامی – ردیف طاهرزاده – ردیف محمود کریمی – ردیف سعید هرمزی – ردیف مرتضی نی داوود – و… می‌باشند. و هم اکنون ردیف میرزا عبدالله – صبا و دوامی کاربری بیشتری دارند و بیشتر در مکاتب درس موسیقی آموزش داده می‌شوند.

دستگاه

در قدیم به مجموعۀ فواصلی که بصورت خاص قرار میگرفت تا روند آوازهای سنتی بوجود آید « مقام » گفته میشد که بعدها واژه ی « دستگاه » را جانشین واژه مقام نمودند .

لازم به ذکر است که دستگاه مجموعه نغمات و ملودی هایی در موسیقی است که کاربرد های فراوانی دارند مانند آهنگسازی.

هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالیی از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده‌است و معمولاً بدین شیوه ارایه می‌شود که از درآمد دستگاه آغاز می‌کنند، به گوشه اوج یا مخالف دستگاه در میانه ارایه کار می‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف و سپس رِنگی اجرای خود را به پایان می‌رسانند.موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است.

نام دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی:

۱- دستگاه شور (در قدیم به آن دوگاه گفته می شد)

۲- دستگاه سه گاه

۳- دستگاه چهارگاه

۴-دستگاه راست پنجگاه

۵- دستگاه همایون

۶- دستگاه ماهور

۷- دستگاه نوا

آواز:

برخی دستگاهها زیر مجموعه هایی دارند که به آن «آواز» می گویند. آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که می‌توان آنرا دستگاه فرعی نامید. آواز از نظرفواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می‌تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد. به‌طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگیریم ،دارای نت شاهد و ایست ((ر)) می‌باشد. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت ((ر)) گردش می‌کند و در نهایت روی همان نت می‌ایستد. به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش ،روی ایست دستگاه اصلی (در این‌جا شور) باز می‌گردد. آواز‌های متعلق به دستگاه موسیقی ایرانی ۵تا هستند و عبارت‌اند از:
– آواز ابوعطا ، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم )
– آواز بیات ترک (بیات زند)، متعلق به دستگاه شور ، (درجه سوم)
– آواز افشاری ، متعلق به دستگاه شور، ( درجه چهارم)
– آواز دشتی ، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم)
– آواز بیات اصفهان ، متعلق به دستگاه همایون ، ( درجه چهارم)

«لازم به ذکر است که مطالب بالا بنا بر معتبر ترین اطلاعاتی است که تا کنون به دست ما رسیده. اطلاعات دیگری وجود دارد که به طور مثال دستگاه راست پنجگاه را زیر مجموعه ی دستگاه ماهور می داند و یا گوشه ی شوشتری در دستگاه همایون را آواز و زیر مجموعه ی این دستگاه دانسته اند.»